Takimi i pamundur me vdekjen e tjetrit

Nga Klementin Mile

Sot mbushen tetë vjet nga vdekja e mikut tim Gilman Bakalli. Dhe homazhi më i mirë që mund t’i bëj është duke risjellë një shkrim të asaj kohe. Një shkrim për vdekjen – më filozofiken nga të gjitha temat.

Më vijnë ndërmend dy funerale: njëri para 8 vitesh dhe tjetri para 24 vitesh. Para 8 vitesh humba një mik të ngushtë, Gilmanin, para 24 vjetësh humba gjyshin që e doja fort. Në funeralin e gjyshit nuk arrita të derdh asnjë pikë loti; në funeralin e mikut tim lotova shpesh gjatë asaj dite të gjatë dhe të zymtë. A do të thotë kjo se mikun e desha më shumë se gjyshin? A e tregojnë lotët se sa e doje një njeri? Apo ndoshta mos jam bërë më i ndjeshëm dhe asgjë më tepër?

Përvoja ime në këto dy funerale është patjetër e rëndomtë, ajo i ndodh shumëkujt. Madje ndodh dhe më tepër: ka njerëz që jo vetëm nuk arrijnë të qajnë në funeral, por shkojnë deri aty sa fillojnë shakatë për të ndjerin dhe mezi e mbajnë të qeshurën. Këta njerëz ne priremi t’i quajmë jo vetëm të patakt, por edhe të pashpirt. Veçse e kemi gabim. Për ta kuptuar arsyen, duhet të eksplorojmë esencën e vdekjes.

Filozofi Hajdeger e cilëson njeriun si një “qenie-drejt-vdekjes.” Kjo pasi qenia (edhe ajo njerëzore) është kohë dhe koha është e fundme. Vdekja, thotë Hajdeger, është jo lidhëse; duke qëndruar përballë vdekjes njeriu i shkëput të gjitha lidhjet me të tjerët. Vdekja nuk mund të përjetohet përmes vdekjes së të tjerëve, por vetëm përmes lidhjes sime me vdekjen time. Përveç kësaj, vdekja është e sigurt, por e papërcaktuar; ne e dimë që do vdesim, por nuk e dimë se kur dhe se nga çfarë. Së fundmi, vdekja është shumë e rëndësishme; ajo nuk mund të neglizhohet, pasi është kufiri i qenies sonë, është një pafuqi thelbësore që e shkatërron fuqinë e lirisë sonë.

Po ç’lidhje ka e gjithë kjo me faktin që shpesh nuk arrijmë të qajmë ne funerale? Sipas Hajdegerit ne nuk arrijmë ta përjetojmë vdekjen, kur ajo është vdekje e tjetrit. Sado të afërt ta kemi patur personin e vdekur, sado ta kemi dashur, prapëseprapë ai person nuk jemi ne vetë. Por si ndodh kjo? A është vërtet kaq egoist shpirti njerëzor? Apo i tillë është vetëm shpirti i disa njerëzve, i atyre që i quajmë “të pashpirt?”

Më kujtohet që gjatë adoleshencës sime, kur më shqetësonin pyetje të tilla filozofike, e imagjinoja shpirtin si një instrument muzikor me tela, psh si një kitarë. Shpirti ishte i aftë të qante, të qeshte, të trishtohej, të frikësohej e kështu me radhë – në varësi të telit që prekej. E kjo do të thotë që të gjithë njerëzit kanë të njëjtin shpirt, të gjithë e kanë potencialin për t’u trishtuar, gëzuar, hidhëruar etj. Por ama, në një situatë konkrete, nuk u ndodh të gjithëve t’u preket i njëjti tel, prandaj dhe reagimet e ndryshme në një funeral – disa qajnë, të tjerë rrinë të ngrysur, të tjerë zhyten në mendime të thella, disa frikësohen dhe ndonjë qesh. Kjo sepse funerali nuk është një objekt i thjeshtë, ai është një gjë jashtëzakonisht komplekse.

Gjëra të tilla komplekse ne njerëzit nuk mund t’i perceptojmë në tërësinë e tyre. Ne kemi vetëm aftësinë të perceptojmë elemente të këtyre gjërave, vetëm pjesë të së tërës. Dhe dihet, në një funeral, siç ka elemente solemne ka edhe elemente qesharake; siç ka elemente racionale ka edhe elemente absurde; siç ka elemente tradicionale ka edhe elemente moderne. Sikur secili të perceptonte të njëjtin element, të gjithë do të reagonin njësoj – psh do të qanin, siç e do zakoni, ose do të qeshnin, duke u bërë të gjithë devijantë. Por kjo nuk ndodh, pavarësisht sesa fort disiplinohet rituali i funeralit nga rregullat e vendosura. Ndërsa vdekja, ajo i përket tjetrit të vdekur; për ne të gjallët ajo është një kasafortë që nuk ia deshifrojmë dot kodin. Kur ne jemi, vdekja nuk është! As në funeral.